24S

Odnośniki

Smutek to uczucie, jak gdyby się tonęło, jak gdyby grzebano cię w ziemi.

N. Eisenstadt, Studies of Modernization, passim; tenże, Tradition,
Change and Modernity, New York 1973; L. E. Shiner, Tradition/Modernity:
An Ideal Type Gone Astray, „Comparative Studies in Society and History"
1975, t. XVII, nr 2, s. 245 - 252; D. Smith, Domination and Containment:
An Approach to Modernization. „Comparative Studies in Society and H i -
story" 1978, t. XX, nr 2, s. 117.
12
Francji w latach 1789 - 179425. Jednak nawet tak pojemne
określenie budzić może wątpliwości, poczynając od pojęcia „re-
wolucji przemysłowej", którego przydatność bywa energicznie
kwestionowana 26.
W początku lat osiemdziesiątych ukazały się dwie książki,
które szczególnie dobitnie wyrażają krytycyzm wobec dawniej-
szych wyobrażeń o modernizacji, a temat swój rozpatrują z hi-
storycznego punktu widzenia. Obie napisane sugestywnie, nie po-
zbawione akcentów publicystycznych, wywołały żywe dyskusje.
W pierwszej Martin J. Wiener zajął się „upadkiem ducha prze-
mysłowego" w Wielkiej Brytanii ostatnich stu trzydziestu lat.
Mniejsza tu o wyraźny związek tych rozważań ze społecznymi
i gospodarczymi problemami, które nękały Anglię w okresie
przygotowywania książki — ciekawszy jest dla nas prezentowa-
ny przez autora obraz przeszłości. W opinii Wienera Wielka Bry-
tania, ów stereotypowy pionier modernizacji, to w rzeczywistości
k r a j zdominowany przez tradycyjne elity i instytucje, domena
zachowawczej mentalności i obyczajów. Nie przełamała tych ba-
rier industrializacja; brytyjski marsz ku nowoczesności był nie-
konsekwentny i połowiczny w ostatecznym rezultacie 27.
O ile Wiener skupiał się na problematyce jednego kraju,
o tyle Arno J. Mayer poddawał analizie sytuację całego konty-
nentu. Według niego trwałość tradycyjnych elementów życia spo-
łecznego nie była bynajmniej specyfiką brytyjską. We wszystkich
krajach europejskich ancien régime — rozumiany przez Mayera
jako typ społeczeństwa rolniczego i arystokratycznego — wyka-
zał się żywotnością znacznie większą niż się na ogół sądzi. Kon-
centrując swą uwagę na tym, co nowe, historycy nie docenili
ciężaru gatunkowego tego, co stare: tradycyjnych . społeczności
wiejskich, rzemiosła i dawnych form handlu, ziemiańskich elit
politycznych, monarchii i kościoła, ustalonych systemów war-
25R. Bendix, Nowe spojrzenie, s. 144; zob. tenże, Kings or People.
Power and the Mandate to Rule, Berkeley 1978, s. 5, 10 - 14; tenże, Force,
Fate and Freedom. On Historical Sociology, Berkeley 1984, s. 45, 56, 67.
26M. Fores, The Myth of a British Industrial Revolution, „History"
1981, t. LXVI, s. 181 - 198.
27M. J. Wiener, English Culture and the Decline of the Industrial
Spirit, 1850 - 1980, Cambridge 1981.
tości, „archaicznych" cech mentalności. Zdaniem Mayera aż do
pierwszej wojny światowej gospodarcze oddziaływanie przemysłu
i społeczne wpływy burżuazji były poważnie ograniczone. Przez
długi czas głównym źródłem bogactwa pozostawała ziemia; kiedy
zaś industrializacja poczyniła już znaczne postępy, nie przyniosło
to zasadniczych przesunięć w hierarchii społecznej, bowiem daw-
ne elity umiały dostosować się do nowych warunków i zacho-
wać w znacznym stopniu kontrolę nad społeczeństwem. Arysto-
kracja i szlachta przyjęły nowoczesne zasady gospodarowania
i uprawiania polityki, nie wyrzekając się jednocześnie swego
światopoglądu i obyczajów; procesy zmian mentalności tradycyj-
nych warstw wyższych były bardzo powolne. Tymczasem awan-
sująca burżuazja nie tylko unikała konfliktów z arystokratycz-
nymi elitami, ale starała się, w miarę możliwości, naśladować
szlachecki styl życia. Słowem, modernizacja dziewiętnastowiecz-
nej Europy nie postępowała tak szybko, jak się to z reguły
ocenia28.
W świetle wielu nowszych badań szczegółowych problematy-
ka ta wydaje się bardziej złożona niż przedstawiali to Wiener
i Mayer29, lecz niezależnie od polemicznej pasji, która prowadziła
autorów niekiedy zbyt daleko, książki ich stanowią dobre świa-
dectwo ożywienia badań nad modernizacją i dążenia do rewizji
utartych schematów.
Wielostronność i krytycyzm tych studiów muszą cieszyć,
w kłopotliwej sytuacji jest jednak ten, kto dla własnych celów
badawczych chciałby przyjąć możliwie precyzyjny sposób rozu-
mienia pojęcia modernizacji. Nie warto, jak sądzę, rezygnować
z tego terminu, odnosi się on bowiem do kompleksu zjawisk, któ-
2 8 A . J. Mayer, The Persistance of the Old Regime. Europe to the
Great War, New York 1981.
29F.M. L. Thompson, English Landed Society in the Nineteenth Cen-
tury, [w:] The Power of the Past. Essays for Eric Hobsbawm, wyd.
P. Thane, G. Crossick, R. Floud, Cambridge 1984, s. 195-214; J. Harris,
P. Thane, British and European Bankers, 1880 - 1914: an „Aristocratic