Jeden aspekt znaczenia terminu “filozof" opisano wyżej: powiedzieliśmy, że filozof to człowiek, który dąży do osiągnięciajedynego tylko celu -...

Odnośniki

Smutek to uczucie, jak gdyby się tonęło, jak gdyby grzebano cię w ziemi.
Czy to ojczyzna moze byc kiedyniekiedy, byc i nie byc na przemian? Ojczyzna moze byc tylko kraj stanowiacy nieprzerwalnie teren historyczny narodu, i to teren centralny...
– Nie masz powodu, by kochać którekolwiek ze swych rodziców, Gwydionie – powiedziała Morgiana i jej dłoń zacisnęła się na jego ręce, ale zadziwił...
– Kiedy tylko dotrzemy tam, gdzie mają w miarę rozwinięty przemysł – dodał po chwili – będziemy musieli sprawić sobie trochę odtylcowych...
Już dawniej kilka razy udało mi się wślizgnąć między Żydów pracujących we dnie poza gettem; kontrola nie była ścisła, chyba tylko wariat pchałby...
— Siadaj, chłopaku — powiedział dowódca...
– Zgadzam się – powiedziała nie ociągając się Colette...
— Tego kuśnierza mogłabyś lepiej pamiętać, skoro zetknęłaś się z nim osobiście — powiedziałam z niezadowoleniem i naganą...
— Chce pan powiedzieć, że rurę założono, kiedy nie było jeszcze krateru ani tego wąwozu? — spytałem...
Służy też temu miejscu i ono, cośmy w pytaniu: Jeśli czarownicy czary swoje zawsze z szatanami odprawują? powiedzieli, gdzie położyła się przeszkoda trojaka,...
Zanim ktokolwiek zdążył coś powiedzieć, w wieży nad nimi zadzwonił dzwon; brzmiał przeraźliwie głośno i nisko - jak żaden inny, które słyszała Miriamele...

Smutek to uczucie, jak gdyby się tonęło, jak gdyby grzebano cię w ziemi.

Należy dodać, że filozof dąży do zrozumienia w swojej własnej dziedzinie, a nie na przykład w biologii czy nauce o polityce. Dąży do rozwiązania jedynie problemów filozoficznych.
Przez “dialog" rozumie się wymianę myśli za pomocą pisma lub mowy. Wynika z tego, że do dialogu potrzeba co najmniej dwu stron, co oznacza nie tylko dwóch fizycznie różnych osób czy grup osób, ale także dwóch różnych stanowisk, w naszym wypadku dwóch różnych stanowisk filozoficznych. Wymaga to podkreślenia, wydaje się bowiem iż niektórzy ludzie uważają, że ich rola w dialogu polega na przyjmowaniu po prostu poglądów przeciwników. Jest to oczywiście podejście całkowicie błędne: dialog - a przynajmniej dialog filozoficzny - nie jest możliwy bez poglądów przeciwstawnych. Co więcej, dialog między filozofami nieodzownie przybiera formę dyskusji; jest nie tylko wymianą myśli, ale również ścieraniem się przeciwstawnych poglądów, tj. wymianą argumentów, za pomocą których zaangażowane strony będą próbowały uzasadnić swoje własne poglądy i usiłowały osłabić stanowisko swych przeciwników, bądź wykazać, że jest ono błędne. Krótko mówiąc dialog filozoficzny to wymiana argumentów między co najmniej dwiema osobami lub grupami osób, reprezentującymi odmienne i wręcz przeciwstawne poglądy filozoficzne.
IV
Można teraz dedukcyjnie wywieść kilka twierdzeń dotyczących warunków, które muszą być spełnione, by był możliwy dialog filozoficzny, czyli koniecznych warunków takiego dialogu. Dzielą się one na dwie klasy: niektóre warunki spełniać musi sam filozof, inne zaś jego partner czy oponent. Zajmiemy się najpierw pierwszymi.
Nawiązując dialog filozof musi, jeśli działa jako filozof, przystępować doń mając na celu wyłącznie pogłębienie swego rozumienia; jedyny cel społeczny mogący stanowić wyjątek od tej reguł przedstawiano wyżej. W przeciwnym wypadku dialog może
128
9 — Bocheński Sens życia
129

być interesujący, pożyteczny i owocny z punktu widzenia innych celów ale nie będzie dialogiem filozoficznym.
Filozof, któremu dialog ma przysporzyć wiedzy, musi jednak brać pod uwagę poglądy i argumenty strony przeciwnej. Dlatego też wymaga się od niego spełnienia jeszcze dwu innych warunków: musi chcieć zrozumieć te poglądy i być do tego zdolnym. Pierwszy wymóg, wola zrozumienia, to oczywiście pochodna samego wyjaśnionego wyżej terminu “dialog". Gdy zaś chodzi o zdolność zrozumienia poglądów przeciwnika, to filozof obowiązany jest znać ogólny układ odniesienia, w obrębie którego on się porusza. Jeśli zatem chce wywiązać się właściwie ze swego zadania, musi znać język swego oponenta, tło historyczne, podstawowe założenia, itp., a więc wszystko, bez znajomości czego niemożliwe jest dokładne zrozumienie myśli innego człowieka (a zwłaszcza myśli filozofa należącego do odmiennej szkoły). Uprzedzając to, co będziemy mieli do powiedzenia na temat dialogu między komunistami a niekomunistami musimy zwrócić uwagę na godny ubolewania fakt, że wiele osób w obu tych grupach mniema, iż może nawiązać owocny dialog nie znając ani słowa z języka swych przeciwników i nie mając najmniejszego pojęcia o ich zapleczu intelektualnym i układzie odniesienia.
Ponadto wydaje się, że główny wysiłek filozofa biorącego udział w dialogu skierowany będzie na zrozumienie tego, co jego partner rzeczywiście chce powiedzieć. Dialog nie będzie więc prostym przeciwstawieniem rozbieżnych poglądów. Dużo miejsca zajmować w nim będą pytania zadawane przez filozofa po to, by stało się jasne, co jego przeciwnik ma na myśli. Toteż kolejnym istotnym składnikiem dialogu będzie krytyka immanentna, rozumiana głównie w pozytywnym znaczeniu tego wyrażenia.
I wreszcie wiadomo dobrze, że głębsze zrozumienie niektórych doktryn jest niemożliwe, jeśli filozof, który je bada nie jest zdolny odczuwać wobec nich przynajmniej pewnej dozy sympatii i do pewnego stopnia je podzielać. Nie oznacza to, że powinien je przyjmować, brać za dobrą monetę stając się bezkrytycznym. Krytycyzm powinno jednak zawsze poprzedzać zrozumienie, a ono nie jest możliwe, jeśli nie uda się przez chwilę
zapomnieć o krytyce negatywnej i śledzić badanej doktryny z możliwie największą sympatią.
Konieczne warunki dialogu filozoficznego jakie spełniać ma sam filozof to, mówiąc krótko: wola poznania, znajomość języka i układu odniesienia oponenta, usiłowanie zrozumienia tego co on chce powiedzieć i, co za tym idzie, pewnego typu sympatia dla danej doktryny.
V
Jeśli weźmiemy teraz pod uwagę oponenta, stwierdzimy, że aby dialog był możliwy, także i on musi spełniać kilka warunków.