cy, przegrany; pierwszy, drugi, podwójny, trojaki...

Odnośniki

Smutek to uczucie, jak gdyby się tonęło, jak gdyby grzebano cię w ziemi.
Eliza Orzeszkowa-Gloria Victis Geneza „Gloria victis” została wydana po raz pierwszy w zbiorze nowel Orzeszkowej w Wilnie w 1910 roku...
CEL PRACY Celem pracy była ocena poziomu wiedzy z zakresu udzie- lania pierwszej pomocy uczniów szkół ponadgimnazjalnych (liceum i technikum) oraz...
Zasługa przedstawienia schematu, który okazał się zasadniczo prawidłowy, przypadła Dymitrowi Mendelejewowi, który w 1869 roku ukończył pierwszy z długiej...
uśmierzyć bizony, gdy klatki przez dłuższy czas pozostaną odkryte?Tymczasem orszak zbliżył się do pierwszej klatki, przy której trzymało...
Ed siedział właśnie przy biurku w rogu swojego salonu sprzedaży żując pierwsze tego dnia cygaro, kiedy zobaczył dwóch mężczyzn w roboczych koszulach i...
«Dlaczego więc ośmiela się podejść do kapłana za pierwszym razem, kiedy jest całkiem nieczysty, a za drugim razem – zbliżyć się nawet do...
Pierwsza z tych przemian -od seksu owocożercy do seksu drapieżnika -dokonywała się w ciągu długiego czasu i w zasadzie przeprowadzona została z powodzeniem...
- Pierwsze objawy poprawy pojawiaj� si� po 10-14 dniach, peh poprawa wyst�puje dopiero po 4-6 tygodniach...
W ciągu trzech pierwszych miesięcy od czasu przeniesienia się do nowej siedziby byłem wciąż bardzo zajęty i prawie nie widywałem mego przyjaciela Holmesa...
Gdyby tego rodzaju wydarzenie zaszło pierwszej nocy, zaraz pomyślałbym o zmarłych mnichach, lecz teraz najgorszego gotów byłem spodziewać się po...

Smutek to uczucie, jak gdyby się tonęło, jak gdyby grzebano cię w ziemi.

W przypadkach zale¿nych (z wyj¹tkiem
biernika) dochodzi do zatarcia opozycji rodzajowych miêdzy przymiotnikami mêskimi i nija-
kimi, np. dobrego psa - dobrego okna; wysokiemu kuzynowi — wysokiemu drzewu.

Deklinacjê rzeczownikow¹, najbardziej zró¿nicowan¹, której podlegaj¹ rzeczowniki
(poza nielicznymi wyj¹tkami odmienianymi przymiotnikowo) oraz liczebniki zbiorowe. Koñ-
cówki fleksyjne s¹ w niej jednoczeœnie wyk³adnikami przypadka i liczby, z wyj¹tkiem singu-
lariów tantum i pluraliów tantum, które odmieniaj¹ siê tylko przez przypadki.

W odmianie wyodrêbniamy 4 podtypy: dla rodzaju mêskiego, ¿eñskiego, nijakiego oraz
mieszany — ¿eñsko-mêskoosobowy; trzy pierwsze s¹ ponadto zró¿nicowane wed³ug miêkkie-
go lub twardego zakoñczenia tematu. W deklinacji mêskiej i nijakiej ró¿nica ujawnia siê
w Ms. - koñcówka odmiany twardotematowej to -'e (o studencie, o bagnie), koñcówka odmia-
ny miêkkotematowej to -u (ch³opaku, o przeci¹gu, o s³oniu, o pniu, o polu, o weselu). W de-
klinacji ¿eñskiej twardotematowej mamy jednakow¹ koñcówkê -'e w C. i Ms., np. ku wodzie,
o wodzie, natomiast w odmianie miêkkotematowej koñcówka -i wystêpuje w D., C. i Ms., np.
do przysz³oœci, ku przysz³oœci; do Marysi, ku Marysi, o Marysi. Por. LICZBA GRAMATYCZ-
NA, LICZEBNIK, PRZYMIOTNIK, RODZAJ GRAMATYCZNY, RZECZOWNIK, ZAIMEK (H.J.)

DERYWACJA W s³owotwórstwie termin ten odnosi siê do:

l. tworzenia wyrazów za pomoc¹ formantów od jednej podstawy s³owotwórczej (derywa-
: eja prosta) lub od dwóch (rzadziej - trzech) podstaw s³owotwórczych (kompozycja);

; 2. dyscypliny naukowej (dzia³u s³owotwórstwa) opisuj¹cej budowê wyrazów motywowa-
; nych, powsta³ych w wyniku tego procesu.

'· W obrêbie derywacji (w znaczeniu l.) mo¿na wyró¿niæ kilka typów, w zale¿noœci od za-
| stosowanego formantu. Najwa¿niejsze z nich to:

a) sufiksacja, której cech¹ wyró¿niaj¹c¹ jest dodanie przyrostka do tematu s³owotwórcze-
go podstawy, np. czytaæ -> czyt-elnik, mity -> mil-utki, ryba -> ryb-ak;

b) prefiksacja - tworzenie derywatów za pomoc¹ przedrostków, np. ciœnienie -r nad-ciœ-
nienie, ³owiæ -> z-lowiæ, mity -> prze-mity;

c) interfiksacja, czyli tworzenie derywatów (od dwóch podstaw) za pomoc¹ elementu ³¹-
cz¹cego -o-, np. dramat-o-pisarz, jasn-o-niebieski; las-o-step;

d) derywacja paradygmatyczna, która polega na zmianie wzorca odmiany (paradygmatu)
danego wyrazu (tzn. koniugacji na deklinacjê, deklinacji na koniugacjê, deklinacji rzeczow-
nikowej na przymiotnikow¹, odmiany mêskiej na ¿eñsk¹, odmiany mêskiej na nijak¹, od-
miany przez przypadki i liczby na odmianê tylko przez przypadki), na ogó³ po³¹czonej

A

o

S£

DERYWAT 1630

z uciêciem wyk³adnika fleksyjnego, np. pracowaæ -> praca; biegaæ -> bieg; wios³o -> wios³o-
waæ, lis -r lisi; markiz -r markiza, kot -> kociê; pióro -> pierze;

e) derywacja ujemna, czyli tworzenie derywatów w rezultacie uciêcia przyrostków lub
innych cz¹stek niefleksyjnych, np. [ziemniak] amerykañski -> amerykan, dwójka -> dwója;

f) derywacja altemacyjna, w której formantem jest tylko wymiana g³oskowa w temacie,
np. Zofia -> Zosia (f: s).

Sufiksacja, prefiksacja i interfiksacja objête s¹ wspólnym mianem derywacji afiksalnej.
Derywacja paradygmatyczna by³a we wczeœniejszych opracowaniach nazywana derywacja
wsteczn¹ (ze wzglêdu na liczne uciêcia cz¹stek fleksyjnych) lub derywacja zerow¹ (z powodu
braku przyrostka s³owotwórczego). W poszczególnych derywatach czêsto mo¿na stwierdziæ
³¹czne wyst¹pienie ró¿nych rodzajów formantów (sufiksów z prefiksami, np. faszysta -> an-
ty-faszyst-owski, sufiksów ze zmian¹ paradygmatu, np. ryba -> ryb-ak, zmiany paradygmatu
z wymian¹ g³oskow¹, np. walczyæ -r walka). W takim wypadku okreœlenie typu derywacji
wymaga zastosowania hierarchii formantów. Zwyczajowo przyjmuje siê, ¿e jeœli procesowi
derywacji towarzysz¹ afiksy i inne formanty, otrzymuje ona swoj¹ nazwê od typu afiksu
(afiksów); w dalszej kolejnoœci uwzglêdnia siê zmianê paradygmatu, uciêcie elementu nie-
fleksyjnego oraz wymiany g³oskowe. Tak wiêc derywacja zwi¹zana ze zmian¹ modelu od-
miany bêdzie nazwana paradygmatyczna niezale¿nie od wyst¹pienia lub braku wymian
g³oskowych, derywacja polegaj¹ca na uciêciu elementu niefleksyjnego podstawy - ujemn¹.
Termin derywacja altemacyjna stosowany jest tylko wtedy, kiedy wymiana g³osek stanowi
istotê procesu s³owotwórczego, nie zaœ - czynnik towarzysz¹cy. Por. DERYWAT, FOR-
MANT, PODSTAWA S£OWOTWÓRCZA, S£OWOTWÓRSTWO, TEMAT S£OWOTWÓR-
CZY. (H.J.)

DERYWAT (FORMACJA S£OWOTWÓRCZA, WYRAZ MOTYWOWANY, WYRAZ
POCHODNY) to wyraz o z³o¿onej budowie, w którym mo¿na wskazaæ czêœæ ³¹cz¹c¹ go
pod wzglêdem formalnym i znaczeniowym z innym wyrazem (podstaw¹ s³owotwórcz¹),
tzn. temat, oraz zespó³ cech swoistych (ró¿nych od podstawy) — formant. Derywatem jest
np. rzeczownik londyñczyk, utworzony od nazwy w³asnej Londyn za pomoc¹ przyrostka
-czyk; dodatkow¹ cech¹ ró¿ni¹c¹ go od podstawy jest wymiana tematyczna n : ñ. Inne typy
derywatów to np. czarnoziem (<- czarna, ziemia), wieloznaczny (<- wiele, znaczenie), przeczy-
taæ (<- czytaæ), uspo³eczniæ (<- spo³eczny), ³ysawy (<- ³ysy), œpiew (<- œpiewaæ), kwiatuszek
(<— kwiatek), tancerz (<- tañczyæ), zarozumia³oœæ (<- zarozumia³y), naro¿ny (*- na rogu), ro-
dziæ siê (<- rodziæ).

Podzia³ derywatów wi¹¿e siê œciœle z typami derywacji (derywat sufiksalny, d. prefiksal-
ny, d. paradygmatyczny, d. ujemny, d. alternacyjny, d. prefiksalno-sufiksalny itp.).

Nowe formacje s³owotwórcze (neologizmy) powinny spe³niaæ okreœlone kryteria popraw-
noœci. Por. DERYWAT, FORMANT, NEOLOGIZM, PODSTAWA S£OWOTWÓRCZA, WY.
RAZ MOTYWOWANY, WYRAZ POCHODNY. (H.J.)

DIALEKTYZMY (GWARYZMY) S¹ to elementy gwar ludowych, najczêœciej sposób;

wymawiania, wyrazy lub formy wyrazowe, wplecione do tekstu tworzonego w jêzyku ogól
nym. Mog¹ one byæ u¿yte nieœwiadomie, wskutek niedostatecznej znajomoœci tej odmian;