wej

Odnośniki

Smutek to uczucie, jak gdyby się tonęło, jak gdyby grzebano cię w ziemi.

Pa�stwowy zarz�d lokalny kontrolowa� mieszcza�stwo wi�kszych miast,
kler prawos�awny, szlacht� - w sumie jakie� 4-5 milion�w ludzi. Oznacza
to, �e absolutyzm rosyjski zarz�dza� bezpo�rednio populacj� tak� sam� -
lub nieco wi�ksz� - jak� mia�y wi�ksze pa�stwa niemieckie (Bawaria,
Saksonia) lub Portugalia.
Szlachecki koloryt ca�ej administracji - ��cznie z wy�szymi urz�dami
- by� w Europie wschodniej bardzo wyrazisty. W pierwszej po�owie XVIII w.
wyj�tkiem by�y Prusy, gdzie Fryderyk Wilhelm I ch�tnie obsadza� urz�dy
lud�mi mieszcza�skiego pochodzenia; jego syn Fryderyk II przywr�ci�
zdecydowan� dominacj� szlachty.
W systemach administracyjnych absolutyzmu zachodnio- i wschodnio-
europejskiego wyst�powa�o natomiast podobie�stwo, polegaj�ce na utrzy-
mywaniu si� autonomicznych (lub p�lautonomicznych) instytucji niekt�-
rych region�w i prowincji. By� to zreszt� przejaw wspomnianego ju� trwania
przywilej�w lokalnych, kt�re sk�din�d niecz�sto wyra�a�y si� w autonomii
administracyjnej. Tradycje historyczne i odr�bno�ci etniczne sk�ania�y do
robienia takich wyj�tk�w od zasady monarchicznego centralizmu. Trzeba
196
Absolutyzm ..klasyczny"
by�o szczeg�lnie sprzyjaj�cych okoliczno�ci i wyj�tkowej kultury admini-
stracyjnej, aby bez przyznawania autonomii prowincjom o odmiennym
podk�adzie etnicznym zintegrowa� je z reszt� kraju. Taka sztuka uda�a
si� absolutyzmowi szwedzkiemu, kt�ry na prze�omie XVII i XVIII w. bez
wielkich wstrz�s�w stopi� z reszt� pa�stwa du�sk� Skani�. I podobnie,
absolutyzm francuski zintegrowa� z ca�ym kr�lestwem niemieck� z j�zyka,
kultury i tradycji Alzacj�.
We Francji pozosta�y a� do ko�ca ancien regime 'u resztki autonomicz-
nych instytucji (prowincjonalnych zgromadze� stanowych) w takich pro-
wincjach, jak Bretania, Burgundia, Langwedocja, Prowansja, Beam. Ich
rola bardzo os�ab�a, ale mieszkaniec Marsylii czy Aix nadal cz�sto po-
strzega� kr�la Francji przede wszystkim jako hrabiego Prowansji, mie-
szkaniec Brestu i Rennes - jako ksi�cia Bretanii. Hiszpania w pe�nym
rozkwicie absolutyzmu respektowa�a autonomiczne instytucje Aragonu. Ab-
solutyzm austriacki zintegrowa� habsburskie kraje niemieckie z zamo�niej-
szym od nich kr�lestwem Czech. Natomiast trzecia wielka cz�� monarchii
habsburskiej, kr�lestwo W�gier, z��czone by�o z Wiedniem jedynie uni�
personaln�. Jednak�e i po przekszta�ceniu jej w XVIII stuleciu w zwi�zek
realny, W�gry nie stopi�y si� pod wzgl�dem ustrojowo-prawnym z ca��
reszt� pa�stwa habsburskiego. Maria Teresa prowadzi�a ostro�n� polityk�
oszcz�dzania dra�liwo�ci W�gr�w i respektowania ich odr�bno�ci. Nawet
despotyczny carat w XVIII w. tolerowa� autonomiczne instytucje nowo
przy��czonych prowincji ba�tyckich (Estonii, mflant, Karelii), a tak�e struk-
tury autonomii kozackiej na Ukrainie (Sicz Zaporoska) - nim u schy�ku
stulecia je rozkruszy�; w w. XIX zniszczy� autonomi� Kr�lestwa Polskie-
go, lecz utrzyma� autonomiczne Wielkie Ksi�stwo Finlandii.
V. Armia i policja
W systemie militarnym odzwierciedla� si� nie�le dwoisty cha-
rakter absolutyzmu. Tworzy� on pot�ne, zawodowe machiny wojenne,
z technicznego punktu widzenia paso�ytuj�ce na wczesnym kapitalizmie
przemys�owym (artyleria, ulepszona bro� palna, wyrafinowane fortyfikacje,
arsena�y, wielkie okr�ty wojenne). Efektywy armii pa�stw absolutnych,
197
Powszechna historia ustroj�w pa�stwowych
w XVII w. jeszcze nie tak wielkie, osi�gn�y w nast�pnym stuleciu zu-
pe�nie nowoczesne rozmiary. Austria u schy�ku wieku (1786) mia�a 240
ty�. �o�nierzy (ok. 1% ca�ej populacji); Francja w okresie morderczej woj-
ny sukcesyjnej hiszpa�skiej (1710) mia�a pod broni� 300 ty�. ludzi (na
20 milion�w mieszka�c�w), pod koniec ancien regime 'u jednak ju� tylko
180 ty�. �o�nierzy, przy wzro�cie liczby ludno�ci do 26 min. Rosja w r.
1796 dysponowa�a armi� trzystutysi�czn� (na 35 min. mieszka�c�w). Re-
kordy militaryzacji spo�ecze�stwa bi�y Prusy i Szwecja. W okresie wojny
p�nocnej (1709) Szwecja wystawi�a armi� 110 tysi�cy ludzi; przy 1,4 min.
mieszka�c�w dawa�o to wska�nik o�mioprocentowy. Prusy w okresie woj-
ny siedmioletniej mia�y 260 ty�. �o�nierzy na 3,6 min. poddanych Fry-
deryka Wielkiego (wska�nik 7%). W roku �mierci Fryderyka (1786) przy
du�ym wzro�cie populacji Prus (m.in. wskutek pierwszego rozbioru Pol-
ski) wska�nik stosunku liczby �o�nierzy do liczby ludno�ci spad� do 3,5%
(195 tysi�cy �o�nierzy na 5,7 min. mieszka�c�w). S�abn�ca Hiszpania po
Wojnie sukcesyjnej bardzo zredukowa�a sw�j wysi�ek militarny, ale w po-
�owie XVIII w. mia�a oko�o 60 ty�. �o�nierzy (na 9 milion�w mieszka�-
c�w).
Tak wielki wzrost efektyw�w i szybki rozw�j techniki militarnej czy-
ni�y z wojska niebywale kosztowny instrument w�adzy: w monarchiach
absolutnych XVIII w. finansowanie armii oscylowa�o wok� po�owy wy-
datk�w bud�etowych. D�u�sze okresy pokoju i k�opoty finansowe pa�stwa
redukowa�y ten wysi�ek: w ostatnich latach ancien regime 'u Francja wy-
dawa�a na wojsko ok. 30% bud�etu (w tym 20% na armi� l�dow�). W Pru-
sach wojsko po�era�o oko�o dw�ch trzecich bud�etu: nie bez powodu
powtarzano tedy z�o�liw� formu��, �e Prusy-nie s� pa�stwem maj�cym
w�asn� armi�, lecz armi�, kt�ra ma w�asne pa�stwo.
2 nowoczesno�ci�, profesjonalizacj� i technicyzacj� armii wsp�istnia�y
jednak konserwatywne zasady systemu militarnego. Pojawia�a si� jeszcze