Afganistan, na po�udnie po Tybet, na wsch�d po zachodnie prowincje Chin...

Odnośniki

Smutek to uczucie, jak gdyby się tonęło, jak gdyby grzebano cię w ziemi.
-od po�udnia: Morze Andama�skie, Morze Arabskie, Ocean Indyjski-Kontynent azjatycki graniczy tak�e z morzami wewn�trznymi (Morze Czerwone, Morze Czarne, Morze...
— Proszę pani, jeśli pojedzie pani do siedziby detektywów Dystryktu Zachodniego przy Pięćdziesiątej Piątej i Pine, gdzie podpisze pani dokument...
Po drugie: gdyby nawet państwa zachodniej Europy naprawdę robiły to samo, co kolejne rządy Polski (a nie robią, o czym za chwilę), to są to państwa bogate i jeśli...
Istmie i w portach korynckich kolonii w p�nocno-zachodniej GreW Koryncie r�wnie� koncentrowa�a si� wymiana handlowa mi�dzy Peponezem a �rodkow� Grecj�, nic...
— Oskrzydlamy? — Powiedz mu po prostu, że uderzamy na nich od zachodu...
Na początku wiosny, kiedy wiatry zaczynały dąć z innych kierunków, a w Certando, Tregei i na południowych krańcach ziemi zwanej niegdyś Tiganą nie stopniały...
Choć na pierwszy rzut oka Terranova wydawała się zwarta i masywna, rozcinało ją prawie na dwoje rozciągnięte południkowo morze wewnętrzne, zwane...
Wbrew opiniom rozpowszechnionym w�r�d zachodnioeuropejskich zwi�zkowc�w, nie wydaje si� natomiast, aby motywem inwestowania w Polsce i krajach s�siednich by�a...
Legendy i podania polskieWo�y stanowi�y do �redniowiecza, a w Polsce po�udniowej i u licznych narodowo�ci s�owia�skich do niedawna, podstawow� sil� poci�gow�...
CZĘŚĆ TRZECIA ULGORozdział XIII Następnego ranka skręcili na północny zachód i ruszyli ku stromym, białym...

Smutek to uczucie, jak gdyby się tonęło, jak gdyby grzebano cię w ziemi.

[L.S.]
d�elada
62
d�elada (Theropithecus gela-da), zwana r�wnie� d�elada brunatn� � okaza�y przedstawiciel rodziny -�-ma�p w�sko-nosych. D�ugo��
g�owy i tu�owia ok. 70 cm, ogona ok. 50 cm. Sier�� na grzbiecie ciemnobr�zowa, na spodzie cia�a ja�niejsza, szara lub sza-rawobia�a.
Sk�ra na pozbawionych ow�osienia piersiach czerwona. W�osy na g�owie
D�elada
uk�adaj� si� w grzebie�. Otwory nosowe umiejscowione z boku nosa, czym d�. zasadniczo odr�nia si� od pawian�w, do kt�rych
niekt�rzy j� zaliczaj�. Twarz samc�w okolona d�ugimi bokobrodami, grzywa opada na ramiona. Charakterystyczne jasne obramowanie
oczu. Ogon zako�czony p�dzlem; nagnioty po�ladkowe czarne. D�. zamieszkuje skaliste i zakrzewione w�wozy g�rskie. Prowadzi
naziemny i dzienny tryb �ycia. W nocy odpoczywa w jaskiniach i za�omach skalnych. W�druje w du�ych, prawdopodobnie rodzinnych
grupach. Przewodnikami stada jest kilka starych samc�w, kt�re w razie niebezpiecze�stwa wydaj� ostrzegawcze szczekni�cia. Atako-
wane stado broni�c si� obrzuca przeciwnika kamieniami. D�. �ywi si� li��mi, owocami i
zwierz�tami. D�ugo�� ci��y nie znana. M�ode rodz� si� zwykle w czasie od lutego do kwietnia. D�. wyst�puje w Etiopii. [H.K.]
d�elada brunatna -^.d�elada.
d�ere� (Procapra gutturosa) � gatunek z rodziny -�-kr�toro-gich, zaliczany do -�-gazeli. D�ugo�� g�owy i tu�owia 105� �145 cm,
ogona ok. 10 cm, wysoko�� w k��bie do 75 cm;
ci�ar 24�39 kg. Tu��w silnie umi�niony, szyja wyd�u�ona, nogi smuk�e. Ubarwienie letnie ��topomara�czowe na grzbiecie,
br�zowor�owe na bokach i bia�e spodem. Zim� barwy bledsze. Rogi z licznymi pier-�cieniowatymi zgrubieniami, d�ugo�ci 25�35 cm,
wyst�puj�ce tylko u samc�w, pochylone s� ku ty�owi, w �rodku wygi�te ku g�rze i ostro zako�czone. Mieszkaniec step�w i p�pusty�
oraz g�r do wysoko�ci 1900 m n.p.m. Od�ywia si� ro�linami zielnymi i trawami, w zimie porostami, kor� drzew i ga��zkami. Latem
aktywny rano i wieczorem, zim� przez ca�y dzie�. Cz�sto w�druje w stadach z�o�onych z setek osobnik�w w poszukiwaniu pastwisk i
wody. Potrafi przez kilkana�cie minut biec z pr�dko�ci� do 65 km/ /godz. Gdy warstwa �niegu przekracza 20 cm, poruszanie si� sprawia
mu trudno��. Okres rui przypada na stycze�, cz�sto przeci�ga si� do marca. Ci��a trwa ok. 180 dni. W miocie najcz�ciej l, rzadko 2
m�ode. Jest zwierz�ciem �ownym, cenionym ze wzgl�du na sk�r� i mi�so. Rozmieszczenie obejmuje trawiaste tereny Syberii, Mongolii i
przyleg�ych prowincji Chin. [L.S.]
d�igitaj -�-ku�an.
63
ekologia
E
echolokacja -�-etologia.
ekologia � dzia� biologii zajmuj�cy si� ca�o�ci� stosunk�w mi�dzy organizmem a jego �rodowiskiem. Wyrazem przystosowania
morfologicznego organizmu ssak�w do �rodowiska s� ich ->typy ekologiczne. Przystosowania mog� dotyczy� tak�e ich czynno�ci �y-
ciowych (-^fizjologia) i zachowania (�-etologia). Przystosowania do zmieniaj�cych si� okresowo warunk�w otoczenia powoduj�
powstanie ->rytm�w biologicznych (zob. te� hibernacja i w�dr�wki ssak�w).
Stosunki mi�dzy osobnikami tego samego gatunku s� podstaw� zjawisk populacyjnych (-^populacja). Znaczenie ekologiczne ssak�w w
biocenozie, czyli w ca�o�ci �ycia organicznego na danym terenie, bywa bardzo r�ne. Na niekt�rych wyspach nie ma ssak�w w og�le lub
wyst�puj� tylko nieliczne ich gatunki. W biocenozach wodnych graj� one r�wnie� stosunkowo niewielk� rol�, natomiast w niekt�rych
biocenozach l�dowych (np. na stepach) wp�yw ich jest bardzo znaczny. Miar� znaczenia ssak�w w r�nych �rodowiskach mo�e by� w
pewnej mierze ich biomasa, tzn. liczba kilogram�w masy cia�a wszystkich ssak�w wyst�puj�cych na jednostce powierzchni: Wynosi ona
w przybli�eniu: pustynie Afryki � 0,3�190 kg/km2; tundra � 2600 kg/km2; tajga � 3600 kg/km2; las li�ciasty � 4000 kg/km2;
wilgotna sawanna afryka�ska � 18000�21000 kg/km2. Oddzia�ywanie ssak�w na biocenoz� jest wszechstronne, przede wszystkim
jednak bior� one udzia� w przemianach energetycznych: od�ywiaj� si� ro�linami i zwierz�tami i same s� pokarmem innych zwierz�t.
Udzia� ssak�w w przemianach energetycznych biocenozy jest nie tylko funkcj� ich biomasy. G��wna cz�� energii, jak� zwierz� uzyskuje
przez od�ywianie si�, s�u�y do podtrzymania jego metabolizmu, a wi�c termoregulacji, jest �r�d�em energii ruch�w itp. Ma�e ssaki
zu�ywaj� na jednostk� masy cia�a wi�cej energii ni� du�e, a wi�c populacja gryzoni zu�ywa wi�cej pokarmu ni� stanowi�ca tak� sam�
biomas� populacja kopytnych.
Wi�kszo�� ssak�w od�ywia si� r�norodnym pokarmem, tak �e podzia� na ro�lino�erne i mi�so�erne jest tylko orientacyjny. Wiele
gatunk�w drapie�nych jada tak�e przygodnie pokarm ro�linny; w �o��dkach lis�w i kun np. cz�sto spotyka si� owoce. R�wnocze�nie
ssaki ro�lino�erne, np. myszy i norniki, zjadaj� przygodnie owady i inne bezkr�gowce. Wiele ssak�w okre�la si� jako wszystko�erne, co
oznacza, �e w ich po�ywieniu pokarm ro�linny i zwierz�cy mniej wi�cej si� r�wnowa��. Nale�� do nich np. �winie, nied�wiedzie, szczury
i wiele naczelnych.
Sk�ad pokarmu ssak�w mo�e zmienia� si� zale�nie od pory roku. Nied�wiedzie np. od�ywiaj� si� wiosn� m�od� traw�, latem drobnymi
bezkr�gowcami i kr�gowcami, jesieni� ja-
ekologia
64
godami. Jelenie latem pas� si� na ��kach i zjadaj� zieln� ro�linno�� lasu, zim� natomiast ogryzaj� ga��zki drzew. Pokarm zmienia si�